Batı Göktürk Devleti - Batı Göktürkler

Batı Göktürk Devleti, (582-659) Göktürk Kağanlığı 552 yılında kurulduğunda Bumin Kağan, devletin batısının idaresini kardeşi İstemi'ye vermiştir.

İstemi, ölümüne kadar devletin batı kanadını yabgu ünvanı ile yönetmiştir. 576 yılında ölümünden sonra batı kanadının başına oğlu Tardu geçmiştir. Tardu da önce kağanlığın merkezine bağlı kalmıştır.

Ardından doğu kısmın yönetimini de ele alıp Göktürk Kağanlığı'nın başına geçmek isteyince Tapo Kağan ile arası açılmıştır. Doğunun hükümdarı Tapo Kağan 581 yılında ölürken oğlunun hakan olmasını istemiştir. Fakat Devlet Meclisi bunu kabul etmeyerek K'o-lo'nun oğlu İşbara'yı hakanlığa getirmiştir. Siyasi ihtiras peşindeki Tardu da İşbara ile devletin tamamına hakim olma mücadelesine girmiştir.

Geleneklere göre doğu tarafının baş kağan olması gerekmektedir. Bu karışıklıktan yararlanmak isteyen Çin, Göktürk Kağanlığı'ndaki mevcut anlaşmazlığı daha da körüklemiştir. Çin İmparatoru batının yabgusu Tardu'ya elçi, hediyeler ve kurt figürü bulunan bir sancak göndererek Tardu'nun hükümdarlığını tanıdığını belirtmiştir. Çin'in kışkırtmaları sonucu Tardu, İşbara'nın kağanlığını tanımadığını bildirmiştir. Çıkan çatışmalar sonucu Göktürk Kağanlığı ikiye ayrılmış, Tardu batının yönetimini tamamen ele almıştır.

Tardu Dönemi

İşbara Kağan ile arasında çıkan çatışmalardan sonra bağımsız hareket etmeye başlayan Tardu'nun amacı doğu Göktürk hakanını ortadan kaldırarak ülkenin doğusunda yaşayan Türk boylarını da bünyesine almaktır. Batı sınırında başarılar kazanan Tardu, ülkesini Tibet'in batısından; Kırım'a kadar genişletmiştir. Tardu, Doğu Roma İmparatorluğu ile yaptığı savaşlardan dolayı zayıf düşen Sasani İmparatorluğu üzerine baskı kurmuştur.600 yılında Çine sefere çıkmıştır. Ancak Çinlilerin Türk askerlerinin su içtiği kaynaklarını zehirlemeleri nedeniyle Tardu'nun ordusu büyük kayıplar vermiştir. Çin seferinin kötü sonuçlanmasıyla Töleste yaşayan Türk boyları devlete isyan etmiş ve 603 yılında Tardu öldürülmüşdür.

Tardu'nun ölümünden sonra yerine Çu-Lo (Ho-sa-na) geçmiştir. Çu-Lo Kağan, Çin (Suy Hanedanı) ile işbirliği yapmış ve Çin'de yaşamaya başlamıştır. Doğu Göktürk Kağanı Şi-Pi Kağan Çinlilerden Çu-Lo Kağan'ı teslim alarak öldürmüştür. Çu-Lo Kağan'ın öldürülmesi üzerine Batı Göktürklerin başına Şi-koei (Şeku) geçmiştir. Şi-koei Kağan zamanında durum düzelmiştir. Çu-Lo Kağan ve Şi-koei Kağan zamanında Çin ile iyi geçinilmeye çalışılmıştır.

Tong Yabgu Kağan Dönemi
618 yılında Tardu'nun küçük torunu Tong Yabgu, ülkenin başına geçmiştir. Onun adı eski Türkçede genellikle "Kaplan Yabgu" anlamındadır. Xuanzang, Erken Tang döneminden tanınmış bir Çinli Budist rahip, bilgin, gezgin ve çevirmen ilk defa 629 yılında Suyab gezmiştir. Akademisyenler Xuanzang tarafından tanımlanan Kağan'nın Tong Yabgu olduğuna inanırlar.

Tong Yabgu döneminde Çinde meydana gelen karışıklar sebebiyle Batı Göktürkler yeniden bağımsız hareket etmeyi başarmışlar ve yeniden güçlenmiştirler. Bu dönemde yeni bir ordu ve düzen kurulmuştur. Töles boylarının ayaklanmaları bastırılmıştır. 619 yılında Sasani İmparatorluğu ile yapılan savaşta Batı Göktürk Kağanlığı yenilgiye uğramıştır. Bu sırada Karluk ve On-ok boylarının isyanı Batı Göktürk Kağanlığı'nın çöküşüne ortam hazırlamıştır.

Tong Yabgu amcası Sebu ile yaptığı mücadele sonucu 628 yılında ölmüştür. Tong Yabgu'nun ölümünden sonra Batı Göktürk Kağanlığı ikiye bölünmüştür. Nuse-pi Boyu devletin batı bölümünü, Tulu Boyu da devletin doğu bölümünü yönetmiştir. Tong Yabgu'dan sonra yerine Se-Yabgu Kağan ve Bağatur Sepi Kağan geçmiştir ve Bağatur Sepi Kağan sadece 1 yıl tahtta kalmıştır. Töleslerin ayaklanması Batı Göktürklerin Çin'e bağlanmasında etkili olmuştur. Batı Göktürk kağanı Uluğ İşbara (Ho-Lu), Türgişler ve Karlukların yardımıyla Çin ile mücadele etse de yenilmiştir. 658-659 yıllarında Çinli general Su Dingfang kağanlığa son vermiştir. Batı Göktürkler 660 yılından 681 yılına kadar Çin baskısı altında yaşamıştır. Batı Göktürk Kağanlığı yaz başkenti Talas vadisindeki Navekat ve ana başkenti Suyab Çu Nehri vadisinde Bişkek'in doğusunda Kırgızistan'dadır.

Batı Göktürk Kağanları

İstemi Kağan (552 - 576)
Bilge Tardu (576 - 603)
Apa Kağan (576 - 593)
İnal Kağan (593 - 600)
Çulo Kağan (600 - 611)
Şikoey Kağan (611 - 618)
Tong Yabgu Kağan (618 - 630)
Bağatur Sepi Kağan (630 - 631)
Se-Yabgu Kağan (631 - 633)
Bağaşa Tulu Kağan (633 - 634)
İşbara Teriş Tunga Kağan (634 - 639)
Bağatur İpi Kağan (639 - 640)
İpi Tulu Kağan (638 - 653)
İpi İşbara-Yabgu Kağan (640 - 642)
İpi-Şad Küy Kağan (645 - 649)
Uluğ İşbara Kağan (651 - 658)
Çençü-Yabgu Kağan (653 - 659)

Çin Yönetiminde

Eçine Türçe Kağan (670 - 679)
Eçine Kür Pur Çur Kağan (679 - 682)
Eçine Tuyça Kağan (682 - 700)
Üçele Kağan (700 - 706)
Süge Kağan (706 - 711)